پژوهشگر مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی:
کشورهای توسعه‌یافته هم نمی‌توانند اعتیاد را ریشه‌کن کنند
دکتر محمدحسن فرهادی در میزگرد «چالش‌های اعتیاد در جامعه و راهبردهای کاهش آسیب» گفت: توجه به این موضوع که اعتیاد پس از شکل‌گیری در فرد، دیگر قابل ریشه‌کن شدن نیست، اهمیت پیشگیری را بیشتر روشن میکند. حتی کشورهای توسعه‌یافته هم نمی‌توانند اعتیاد را ریشه‌کن کنند و تنها می‌توانند این معضل را کنترل کنند.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، به نقل از روزنامه اطلاعات ، میزگرد «چالش‌های اعتیاد در جامعه و راهبردهای کاهش آسیب» با حضور پژوهشگران مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، دکتر امید مساح، پزشک و متخصص مطالعات اعتیاد، دکتر محمدحسن فرهادی، متخصص علوم اعصاب شناختی و دکتر کامیار غنی، متخصص مطالعات اعتیاد در روزنامه اطلاعات برگزار شد و در نظر داریم در هفته ملی بدون دخانیات که از 5 تا 11 خرداد 1403 با تاکید بر حفاظت از کودکان در برابر مداخلات صنعت دخانیات و شعار «حفاظت از کودکان و نوجوانان در برابر دخانیات، حق و مسئولیت همگانی» نامگذاری شد، نظرات تخصصی کارشناسان این حوزه را به اطلاع مخاطبان برسانیم.
دکتر محمدحسن فرهادی، متخصص علوم اعصاب شناختی در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه اعتیاد در کشور از شکل سنتی خارج‌شده و مصرف داروهای روان‌گردان یا مخدرهای گوناگون افزایش‌یافته آیا شکل درمان نیز تغییر کرده است؟ گفت: اختلالات و بیماری‌های گوناگون که بر فرد حادث میشوند ممکن است درمان قطعی داشته باشند و با یک نسخه و یا عمل جراحی برطرف شوند؛ اما برخی از اختلالات درمان قطعی ندارند. از برخی درمان‌ها باید برای کنترل آسیب‌ها و عوارض کمک گرفت و این روند مختص بیماری اعتیاد نیست و بسیاری از اختلالات روانپزشکی و حتی بیماریهایی نظیر فشارخون، دیابت، چربی خون و... را شامل میشوند.
اعتیاد یک‌باره شکل نگرفته و یک بیماری مزمن و عودکننده است و از طرفی این بیماری ریشه در دوران تکاملی انسان دارد. نگاهی به آمار و ارقام نشان می‌دهد حتی تجربه مصرف در دوران 10 تا 12 سالگی نیز وجود دارد و مصرف مواد سبکتر و یا در دسترس‌تر مانند سیگار، حشیش و الکل در 15 تا 20 سالگی مشاهده می‌شود.
با توجه به اینکه مغز تا 22 سالگی در حال تکامل است بنابراین کودکان و نوجوانانی که در مراحل تکامل مغز مصرف مواد را شروع میکنند صدمات بیشتری می‌بینند. یکی دیگر از عوامل مهم که فرد را مستعد وابستگی به مواد میکند عوامل ژنتیکی، محیطی و بحران‌های مربوط به مرحله رشد و تکامل نوجوان است. به عنوان مثال، اگر فردی در 30 سالگی شروع به مصرف مواد کند نسبت به کسی که در 15 سالگی تجربه مصرف مواد را دارد دچار آسیب کمتری می‌شود و همین موضوع بیانگر اهمیت پیشگیری در سنین کودکی و نوجوانی است.
وی در خصوص چگونگی نحوه درمان اعتیادهای رفتاری، افزود: اعتیاد رفتاری در چارچوب تئوری‌های اعتیاد قرار دارد. گاهی افراد برای درمان اختلالات روانی مانند اضطراب، افسردگی و... به صورت ناخودآگاه، به سمت خوددرمانی می‌روند. این خوددرمانی می‌تواند شامل مصرف مواد و انجام رفتارهای اعتیادی متعدد مثل صرف زمان زیاد در فضای مجازی، بازی‌های دیجیتال و.... باشد. لازم و ضروری است که در هنگام بروز اینگونه اختلالات به متخصصان روانشناسی و روانپزشکی مراجعه شود، زیرا انجام امور خودسرانه زمان طلایی درمان را خواهد گرفت و پس از بروز اعتیاد، درمان اختلال روانی همراه بسیار سخت‌تر خواهد شد؛ زیرا بیماری در کنار اعتیاد شدت می‌یابد. اگر فرد مستعد عوامل ژنتیکی اعتیاد بوده، با مشکلات محیطی روبرو و در سنین رشد قرار داشته باشد و همچنین نشانه‌هایی از اختلالات روانی مانند افسردگی را بروز دهد، احتمال بیشتری برای مصرف مواد و بروز رفتارهای اعتیادی دارد.
عوامل ژنتیکی تأثیر بسیار مهمی در بروز بیماری اعتیاد دارند و اگرچه فرد در ابتدا داوطلبانه به سمت مصرف مواد می‌رود؛ اما بعداً، ساختار سلول‌ها و مدارهای مغزی تحت تاثیر مواد تغییر میکنند و بدلیل همین تغییرات ساختاری در مغز، فرد از حالت مصرف اختیاری به حال مصرف اجباری روی می‌آورد و وقتی این ساختار مغزی تغییر میکند بیمار نیازمند استفاده از دارو، روان‌درمانی و حمایت‌های اجتماعی است.
- عوامل زمینه‌ساز اعتیاد در کشور را چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟ مثلاً چرا اعتیاد در دهه‌های اخیر در میان زنان افزایش داشته و یا چرا سن اعتیاد پایین آمده است؟
دکتر فرهادی در پاسخ به این سوال گفت: درکنار عوامل مستعدکننده اعتیاد، تنش‌های اجتماعی، کمبود امکاانات برای گذراندن اوقات فراغت، عدم وجود ابزارها و موقعیت‌های مناسب برای ابراز هیجانات منجربه افزایش گرایش مردم به مصرف مواد می‌شود و ناخودآگاه مردم برای رهایی از مشکلاتشان به سمت مصرف مواد می‌روند.
باوجود عوامل زمینه ساز که تفاوت‌های ما را با دنیا بیشتر کرده است بحث کمبود برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد نیز مطرح است. برنامه‌های پیشگیرانه در کشورهای توسعه‌یافته به‌صورت مسنجم و مداوم انجام می‌شود. این برنامه‌های پیشگیرانه، از دوران کودکی آغاز می‌شود و تا دوران تحصیل در مدرسه، دانشگاه، محل کار و محل زندگی ادامه می‌یابد. متأسفانه، راهکارهای پیشگیرانه در کشور جدی تلقی نمی‌شوند. توجه به این موضوع که اعتیاد پس از شکل‌گیری در فرد، دیگر قابل ریشه‌کن شدن نیست، اهمیت پیشگیری را بیشتر روشن میکند. حتی کشورهای توسعه‌یافته هم نمی‌توانند اعتیاد را ریشه‌کن کنند و تنها می‌توانند این معضل را کنترل کنند. بنابراین با اجرای برنامه‌های پیشگیرانه، می‌توانیم تقاضای مصرف مواد را در جامعه کاهش دهیم که به دنبال آن، تبعات اعتیاد نیز کاهش یابد.
اولین تجارب برنامه‌های کاهش تقاضا به زمان ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برمی‌گردد که درآن زمان، رویکرد پلیسی و قضایی به مسئله اعتیاد به رویکرد پیشگیرانه تغییر پیدا کرد. در پیشگیری 3 سطح وجود دارد. مرحله اولیه همان برنامه پیشگیری و اطلاع‌رسانی است که فرد به اعتیاد مبتلا نشود و مرحله ثانویه بخشی از برنامه است که فرد مبتلا شده را به سمت درمان ببریم تا آسیب‌های بیماری کاهش یابد و عوارض آن کم شود زیرا هرچه زودتر فرد وارد مراحل درمان شود هزینه‌ها کاهش می‌یابد و درمان ساده‌تر خواهد بود. مرحله سوم توانبخشی کسانی که مشکلات جدی دارند و آنها را باید به‌صورت پیوسته تحت درمان قرار داد. اگر برنامه‌های استاندارد پیشگیرانه اعتیاد، همراه با اختصاص بودجه سرانه کافی در کشور به درستی اجرا شود تأثیر بسزایی خواهد داشت. در این میان سه برنامه آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت‌های فرزندپروری و آموزش مواد جزء موارد اساسی هستند.
- آیا مصرف می‌تواند تفریحی و تفننی باشد؟
عضو مرکز تحقیقات سو مصرف مواد دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تصریح کرد: معمولاٌ، مصرف اتفاقی و از روی کنجکاوی اولین مواجهه فرد با مواد است، این تجربه اولیه ممکن است دو یا سه بار رخ دهد؛ اما عوامل ژنتیکی، محیطی، تکاملی و وجود اختلال همراه باعث می‌شود که افراد با الگوهای متفاوتی مصرف ماده را به صورت تفننی ادامه دهند. بعد از این مرحله مصرف منظم خواهد شد؛ اما همچنان وابستگی کامل رخ نداده است. مصرف منظم معادل سوءمصرف است و مشکلاتی را با خود به همراه خواهد داشت. در این مرحله فرد مسئولیت‌هایش را به‌درستی انجام نمی‌دهد و در محیط خانواده و شغلش دچار مشکل می‌شود و به‌مرور وابستگی ایجاد خواهد شد.
در مصرف اولیه به دلیل آزاد شدن دوپامین فرد دچار سرخوشی می‌شود و احساس آرامش میکند و گاهی افراد اذعان میکنند که با مصرف مواد انگار نیمه گمشده‌شان را پیدا کرده‌اند؛ اما وقتی مصرف به شکل تفننی درمی‌آید و منظم می‌شود مدارهای مغزی دستخوش تغییر میشوند. در ابتدا مدار پاداش که دوپامین را ترشح میکند دچار تغییر خواهد شد و اگر ماده خیلی سنگین نباشد سلولهای عصبی مغز خودشان را با آن مطابقت میدهند و اصطلاحاً تطابق عصبی شکل می‌گیرد.
با مصرف مواد سلولهای عصبی و مدارهای مغزی دچار تغییراتی میشوند که به نفع فرد و عملکرد مغز نیست و فرد که قبلاً از فعالیت‌های روزمره زندگی‌اش لذت می‌برده دیگر آن حس نشاط را نخواهد داشت، زیرا مدار پاداش یا لذت در مغز او دست‌کاری شده و دیگر لذت‌های معمول زندگی مانند وقت گذراندن با دوستان، ورزش، تماشای فیلم و سریال و سایر فعالیت‌های فردی و اجتماعی برای او جذاب نخواهد بود و فقط باید آن ماده را مصرف کند تا احساس رضایت کند و البته در پی مصرف مداوم، مغز به آن ماده نیز عادت میکند و فرد ناچار است مقدار و حتی دفعات مصرف را افزایش دهد. در این میان مدار انگیزشی مغز که به ما انگیزه می‌دهد تا به دنبال کارهای روزانه و مولد باشیم نیز دچار تغییر می‌شود و انگیزه فرد را در راستای مصرف ماده و حواشی آن تقویت میکند؛ بنابراین فعالیت و پیام‌های عصبی صادره از مدار انگیزشی و خودکنترلی به علت تغییراتی که داشتند به نفع مصرف ماده خواهد بود.
آیا اعتیاد به مصرف دارو هم می‌تواند رخ دهد؟
بسیاری از افراد معتقدند داروها شیمیایی‌اند و نباید به‌طور پیوسته مصرف شوند؛ اما وقتی دارو به تشخیص پزشک برای یک بیماری خاص تجویز می‌شود این نگرش، عملاً مردود است. مطالعات نشان می‌دهد برای درمان بسیاری اختلالات شاید نیاز باشد تا پایان عمر دارو مصرف کرد؛ اما متأسفانه نگاه عامه مردم این است که مصرف داروهای شیمیایی مضر است. اگر فردی درمان یک اختلال روانپزشکی را دیر شروع کند و یا درمان را نیمه‌کاره رها کند آن اختلال با شدت بیشتری باز خواهد گشت. برخی افراد به هم توصیه میکنند که درمان شیمیایی را رها کنید و به درمان‌های سنتی بپردازید؛ ولی این مسیر بیراهه است.
دکتر فرهادی در پاسخ به این سوال که برخی دانشجویان یا دانش‌آموزان در شب‌های امتحان بدون تجویز پزشک ریتالین مصرف میکنند و متأسفانه بازار آزادی برای تهیه آن وجود دارد و آیا مصرف خودسرانه این دارو سبب بروز اعتیاد خواهد شد؟ گفت: همه افراد با توجه به زمینه‌های ژنتیکی، محیطی و تکاملی استعداد ابتلا به اعتیاد را دارند و تنها میزان استعداد ابتلاشان با هم فرق میکند یکی استعداد کمتری دارد و دیگری بیشتر. دانش‌آموز یا دانشجویی که برای اولین بار شروع به مصرف خودسرانه ریتالین میکند از کجا می‌داند که زمینه ابتلا ژنتیکی‌اش به اعتیاد چقدر بالاست؛ آیا بیماری روانپزشکی همراه و پنهان دارد؟ بنابراین ممکن است حتی با اولین تجربه مصرف، مصرف ماده را ادامه دهد و به مرور زمان مبتلا به اعتیاد شود.
