معلولیت های جسمی و حرکتی به چند دسته تقسیم می شوند، بلکه آنچه در روند رشد جنین رخ می دهد، مانند " فلج مغزی، ناهنجاری های کروموزومی، نقص عضوها و مواردی از این دست "، تا " ضایعات نخاعی، سکته مغزی، قطع عضو و MS " که پس از تولد و در طول زندگی ایجاد می شوند، و "معلولیت هایی که بر اثر ضربه، آسیب و بیماری هایی که سیر مزمن و طولانی دارند (مانند بیماری های قلبی عروقی، کلیوی، تنفسی و دیابت) " به وجود می آیند، اما آنچه مسلم است و در همه آنها مشترک می باشد، تأثیری است که معلولیت بر وضعیت اجتماعی، اقتصادی و روانی فرد می‌گذارد، همانطور که نتایج تحقیقات متعدد نشان می دهند، افراد دارای معلولیت، با آسیب‌ها و مشکلات متنوع اجتماعی، تحصیلی و شغلی روبرو هستند.

    اینجاست که نقش علوم توانبخشی در بازتوانی فرد و بازگشت او به زندگی عادی، فعالیت اجتماعی، عدم وابستگی به اطرافیان، استقلال مادی و معنوی و در نهایت، ارتقای سطح کیفی زندگی، بخوبی نمایان می شود.

    یکی از رشته های علوم توانبخشی که از قدمت زیادی در میان ایرانیان و جوامع مختلف جهان برخوردار است، رشته « ارتز و پروتز » و یا ارتوپدی فنی است که وجود نشانه ها و نمونه هایی از پروتزهای قدیمی انسان حتی مربوط به قبل از میلاد مسیح، در برخی از موزه ها و یا قدمت بخش ارتز که در حکاکی های قدیمی در غارها و یا سنگ نوشته های دوره باستان قابل مشاهده است، دلایل کاربرد طولانی مدت از این علم است که زمانی بصورت غیرعلمی و سنتی و براساس نیاز، شکل گرفت و روز به روز با پیچیده تر شدن زندگی بشر بلحاظ گستردگی  ارتباطات، درگیری ها و جنگ ها، و با پیشرفت علوم پزشکی و مهندسی، و نهایتا، رشد علوم توانبخشی و شناخت هر چه بیشتر جوامع نسبت به نقش این علوم و لزوم توجه به کیفیت زندگی تا کمیت آن، کاربرد آن توسعه یافت.

    کار با ارتز و پروتز در ایران به سال  1330 برمی گردد، در ابتدا بصورت غیرعلمی فقط در چند شهر مثل تهران، تبریز و مشهد کار می شد، و بعد در سال های 1340 یا 41 ، فردی از سوی سازمان ملل به ایران آمد و چند نفر را در این حوزه آموزش داد. و اولین دوره آکادمیک آن در سال 1356 یعنی دهه 50 و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، در دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی ایران که مدرسه عالی توانبخشی نام داشت، راه اندازی شد.

    برای اطلاع از چگونگی جایگاه این رشته در میان علوم توانبخشی و در دانشگاه ها و دانشکده های توانبخشی کشورمان، نقش آن در ارتقای سطح کیفی زندگی افراد دارای معلولیت جسمی و حرکتی، آسیب دیدگان ناشی از ضایعات نخاعی و اسکلتی و عضلانی و بیماری ها، و همچنین سالمندان، با دکتر " محمود بهرامی زاده " دبیر هیات بورد تخصصی رشته ارتز و پروتز وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی به گفت وگو نشستیم که از نظر می گذرد.

**  ایران، از نظر تولید علم در حوزه ارتز و پروتز، جزو کشورهای برتر دنیا محسوب می شود

   در ابتدا از دکتر بهرامی زاده درباره جایگاه این رشته در ایران و جهان سئوال شد و وی براساس آمار و اطلاعات ارائه شده توسط  انجمن جهانی ارتز و پروتز (ISPO) که مقر آن در اروپا ست، گفت: ایران، از نظر تولید علم در زمینه ارتز و پروتز، جزو کشورهای برتر دنیا محسوب می شود و با پتانسیلی که بلحاظ علمی و توانمندی تخصصی متخصصان این حوزه دارد، می تواند قطب منطقه در این خصوص باشد، چرا که در منطقه خاورمیانه با توجه به بحران ها، اختلاف ها و درگیری های داخلی و یا جنگ های بین الملل در کشورهای مختلف آن، استفاده از پروتز برای آسیب دیدگان این درگیری ها، بسیار زیاد است و صلیب سرخ جهانی نیز نمی تواند پاسخگوی نیاز توانبخشی همه آسیب دیدگان این منطقه باشد، درصورتی که کشور ما می تواند به عنوان قطب آموزش متخصصان این رشته و ارائه دهنده خدمات تخصصی آن مطرح باشد.

**  حوزه ارتز و پروتز دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در سطح بین الملل کاملا شناخته شده است

    دبیر هیات بورد تخصصی رشته ارتز و پروتز وزارت بهداشت افزود: دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در سطح بین الملل کاملا شناخته شده است، بخصوص در ژورنال هایی که مرتبط با انجمن جهانی ارتز و پروتز (ISPO) هستند و در قسمت های مختلف مانند داوری ها، به اعضای هیات علمی این دانشگاه ارجاع داده می شود و دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با توجه به پتانسیل بالایی که داراست و در این حوزه پیشتاز و پیشروست، می تواند به عنوان مرکز آموزشی، تحقیقاتی و درمانی این حوزه در سطح منطقه مطرح باشد، چرا که این نیاز هم اکنون نیز در منطقه احساس می شود. همانطور که کشورهایی مانند عمان، عربستان سعودی، پاکستان و اخیرا، کشور ترکیه، با استفاده از اساتید خارجی و حتی ایرانی، در حال راه اندازی و توسعه این رشته در کشور خودشان هستند.

    وی اظهار داشت: دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، اولین دانشگاه در کشور است که نسبت به راه اندازی رشته ارتز و پروتز در مقاطع تحصیلات تکمیلی (ارشد و دکتری) اقدام کرد و بدون شک در سطح تحصیلات تکمیلی، قدیمی ترین و موثرترین دانشگاه در کشور است و همه فارغ التحصیلان دکترای رشته ارتز و پروتز این دانشگاه، از اولین دوره فارغ التحصیلان تا به امروز، جذب هیات علمی دانشگاه ها یا مراکز معتبر مربوط به این رشته در داخل و خارج از کشور شده اند.

**  هدف بورد تخصصی، " توزیع عادلانه نیروی متخصص در مناطق مختلف کشور " است

   دبیر هیات بورد تخصصی رشته ارتز و پروتز وزارت بهداشت، در پاسخ به این سئوال که " آیا نیاز به افزایش ظرفیت در رشته ارتز و پروتز در کشور داریم یا خیر؟ "، گفت: در حال حاضر، پنج دانشگاه زیرمجموعه وزارت بهداشت ( دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، دانشگاه های علوم پزشکی ایران، اصفهان، شیراز و همدان ) درحال تربیت نیروی متخصص در این حوزه می باشند که در سه دانشگاه، از جمله دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، دانشجویان در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری پذیرش می شوند و دو دانشگاه نیز فقط در مقطع کارشناسی، دانشجو تربیت می کنند.

    وی تاکید کرد: افزایش پذیرش با شرایط فعلی، مورد نظر بورد تخصصی این رشته نیست، بلکه تقسیم این پذیرش در مناطق مختلف مورد نظر است، در واقع، " عدالت در توزیع متوازن نیروهای متخصص در همه نقاط کشور " داشته باشد،  و چه بسا که اگر استان های محروم مانند سیستان و بلوچستان، صاحب سیستم آموزشی این رشته باشند، علاوه بر اینکه متخصصان بومی استان خود را تربیت می کنند و خدمات به ساکنان مناطق دور افتاده کشور می دهند، در جذب توریسم از کشورهای همسایه که متقاضی این خدمات هستند، موفق خواهند بود.

    « در واقع، دانشگاه هایی مانند دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی که هم اکنون تربیت نیروی متخصص در مقطع کارشناسی دارند، ظرفیت پذیرش دانشجو در این مقطع را کاهش داده و بخش اعظم پذیرش در این مقطع را به دانشگاه های استان های مرزی بسپارند و دانشگاه های قدیمی تر در این حوزه، توان و امکانات خود را بیشتر به آموزش تحصیلات تکمیلی اختصاص داده و در امور تحقیقاتی و فناوری این حوزه فعال تر شوند.»

    وی تصریح کرد: سیاستگذاری بگونه ای انجام شود که هدف " توزیع عادلانه نیروی متخصص در مناطق مختلف کشور " را دنبال کند. چرا که هم اکنون ممکن است بخشی از دانشجویان شهرستان که در پنج شهر بزرگ کشور مشغول تحصیل هستند، بعد از فارغ التحصیلی به شهر خود برنگردند و در این شهرها بمانند، اما اگر در مناطق مختلف مانند سیستان و بلوچستان، 10 دانشجو برای این رشته پذیرش شود، همان 10 فارغ التحصیل که بومی منطقه هستند، در همان مناطق مشغول بخدمت می شوند.

*****

**   ارتزها، در بحث پیشگیری از اختلالات جسمی و حرکتی هم بسیار موثرند

   این متخصص و عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در بخشی از این مصاحبه، درباره نقش ارتزها و پروتزها  در سلامتی و ارتقای سطح کیفی زندگی افراد جامعه گفت که انواع و اقسام نافرمی ها، از نافرمی ناحیه پا (مانند صافی کف پا و انواع انحرافات ناحیه پاشنه، انگشتان) تا نافرمی های ناحیه زانو (زانوهای ایکسی، پرانتزی تا زانوهایی که به عقب زده می شوند)، و یا انحرافاتی که در ستون فقرات یا ناحیه دست بوجود می آید، می توانند با روش های غیرجراحی و با استفاده از ارتزها، درمان شوند.

    بگفته وی، ارتزها، در بحث پیشگیری هم می توانند بسیار موثر باشند. که البته در کشور ما کمتر به این جنبه ارتزها توجه می شود و آنهم شاید ناشی از آگاهی کم جامعه نسبت به این موضوع می باشد. در زمینه پیشگیری، مثلا ورزشکاران در حین تمرین و گرم کردن و برای جلوگیری از آسیب ها که بیشتر در همین مواقع اتفاق می افتد، می توانند از ارتزهایی که از بروز آسیب جلوگیری می کنند، و در راستای عضو قرار می گیرند تا سبب اصلاح راستایی عضو شوند و یا برای پیشگیری از بدتر شدن عضو بکار می روند، استفاده کنند.

    « ارتزها براساس مکانیسم های ساخت ( پیش ساخته که متناسب با مشکلات فرد طراحی و ساخته می شود و یا ارتزهای خیلی ساده مانند کفی های طبی یا کمربندهای طبی که با تغییراتی براساس شرایط فرد، آماده می شوند) و یا با توجه به سختی و نرمی آنها، تقسیم بندی می شوند.»

    دکتر بهرامی زاده گفت که در دنیا، برای درمان بیشتر نافرمی ها یا مشکلات جسمی - حرکتی، بجای اینکه گچ گیری یا مکانیسم های دیگر را به کار بگیرند، از ارتزها استفاده می کنند. حتی در کشورهای هند و پاکستان هم از ارتزها در این مواقع استفاده می کنند.

**   کاربرد پروتزها، بسیار وسیع است

   وی در زمینه پروتزها نیز اظهار داشت: از زمان جنگ جهانی اول تا کنون، درگیری ها و جنگ ها و استفاده بیشتر از سلاح هایی که قطع عضو به همراه دارد، تصادفات رانندگی و یا حوادث هنگام کار در صنایع که قطع عضو را در پی دارند، اهمیت حوزه پروتزها را بیش از پیش نشان می دهد.

   وی با اشاره به اینکه پروتزها در دنیا در چهار نسل متفاوت " زیبایی، عملکردی، الکتریکی و سایبرناتیک " مطرح هستند، گفت: پروتزهای زیبایی (Cosmetic) ، پروتزهایی هستند که ظاهر نامناسب عضو قطع شده را می پوشانند، مثلا انگشتی در حین حادثه ای قطع شده، چون عملکرد خاصی از آن انگشت انتظار نیست، پروتزی بشکل انگشت قطع شده، ساخته می شود تا ظاهر انگشت را برای فرد حفظ کند. یا چشم در اثر حادثه یا بیماری، از بین می رود و پس از تخلیه آن، چشم مصنوعی ساخته می شود و بجای چشم تخلیه شده گذاشته می شود تا در دید عمومی، بدشکل نباشد. و یا در تصادفات، شاید بخشی از صورت از بین برود که با ساخت پروتزی برای آن قسمت و جایگزین کردن آن، ظاهر صورت حفظ می شود.

    این متخصص برجسته کشورمان افزود: نسل بعدی پروتزها، پروتزهای عملکردی (Functional) هستند که بصورت مکانیکی عمل می کنند. مثلا پروتز دست با قدرت و عملکرد مغز فرد، کاملا باز می شود و بعضی از اجسام را می گیرد و کارهای روزمره را انجام می دهد، که به آنها،  Body powered  نیز می گویند.

     دکتر بهرامی زاده از نسل سوم پروتزها گفت که موتورهای الکتریکی در ساختار آنها بکار رفته است و به آنها، (Myoelectric) یا (External Powered ) گفته می شود، و مثلا روی عضلات باقیمانده از دست آسیب دیده، سنسورهایی نصب می شود و سنسورها، سیگنال عضلات را سنس کرده و موتور الکتریکی دستور بسته شدن دست را می دهد.

     وی افزود: نسل چهارم پروتزها، نسل سایبرناتیک (Cybernatic ) هستند. نسلی هوشمند که به دلیل گرانقیمت بودن، بصورت خیلی محدود وارد کشور شده است. در این پروتزها، سنسورهای هوشمندی قرار دارد که به فرد کمک می کند که چقدر نیرو به هر جسم وارد کند تا آن جسم را به حرکت در آورد و یا بتواند آن را بگیرد.

    دبیر هیات بورد تخصصی رشته ارتز و پروتز وزارت بهداشت، تصریح کرد که این رشته از علوم توانبخشی، می تواند برای جامعه بسیار مفید و موثر باشد، از تشخیص های اولیه و درمان خیلی از بدشکلی ها در سنین پائین، تا بدشکلی و یا انحرافات ستون فقرات، اندام تحتانی، زانو (مانند ایکسی یا پرانتزی)، کف پا، مچ پا و ... ، با استفاده از کفی های طبی یا بریس ها که در درمان این مشکلات تاثیر دارند و یا از مشکلات بیشتر پیشگیری می کنند.

   دکتر بهرامی زاده افزود: هر سال، ارتزها و پروتزهای پیشرفته تری در دنیا عرضه می شوند، چرا که استفاده از آنها به دلیل آگاهی مردم، نسبت به گذشته بیشتر شده است و یا بسیاری از مشکلات و بیماری ها (مانند دیابت شدید) که در گذشته، منجر به مرگ می شدند، امروزه به دلیل پیشرفت علم پزشکی، دیگر سبب مرگ نمی شوند، بلکه نهایتا، ممکن است قطع عضو را به همراه داشته باشند که بیمار نیازمند پروتزهای جایگزین می شود تا بتواند به زندگی ادامه بدهد.

    وی همچنین گفت: برخی از بیماری ها مانند MS، ضایعات نخاعی و مغزی، و یا فلج مغزی در کودکان، باعث بروز اختلالات در بعضی از عضلات و اندام ها می شوند، و فرد بیمار بدون ارتز، امکان حیات و ادامه زندگی را ندارد و باید با توجه به وضعیت جسمی اش، از ارتز برای ایستادن و راه رفتن استفاده کند و در واقع، ارتز مانند یک اسکلت خارجی، اندام را نگه می دارد تا فرد با تکیه بر آن ، بتواند بایستد یا راه برود.

    وی تصریح کرد: اهمیت وجود ارتزها، صرفا برای ایستادن و راه رفتن نیست، بلکه امروزه متوجه شده اند که ایستادن و راه رفتن با بریس، برای این افراد، مزایای بسیار زیادی از جمله رفع مشکلات گوارشی و دفع، کاهش سرعت پوکی استخوان و تحلیل عضلات را به همراه دارد، ضمن آنکه سبب حرکت فرد، فعالیت های ساده و انجام امور شخصی اش شده و در نهایت، از بروز مشکلات بیشتر روحی و روانی این افراد جلوگیری می کند.

*****

**  نقش ارتزها و پروتزها در رشد و تکامل کودکان با نقص عضو مادرزادی

    از این عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی خواسته شد تا درباره نقش ارتزها و پروتزها در پیشگیری از زمین گیری کودکان دچار بیماری های ژنتیکی و مادرزادی، توضیح بدهد و وی در این ارتباط گفت: آنچه که پیش از ارائه خدمات به این کودکان، بسیار حائز اهمیت است، تشخیص درست و بهنگام است که زمان این تشخیص، با توجه به نوع اختلال، متفاوت است.

    وی افزود: مثلا اسکولیوز  (Scoliosis)، انحرافات جانبی ستون فقرات هستند که از  همان دوران کودکی، قابل تشخیص، پیگیری و درمان توسط متخصصان این حوزه می باشند. البته روند درمان آن، بستگی به نوع، شدت و سرعت رشد انحراف دارد. ممکن است که در بعضی موارد، باید صبر کرد تا در سن مناسب، به درمان و یا توانبخشی پرداخت و یا در برخی موارد مانند نقص عضوهای مادرزادی که از بدو تولد قابل مشاهده است، سرعت در مداخلات، می تواند به روند رشد و تکامل کودک کمک کند. در واقع، براساس نوع و سرعت رشد بیماری ، شروع درمان ها با استفاده با انواع ارتز و پروتز، متفاوت خواهد بود.

    دکتر بهرامی زاده تاکید کرد: اگر عارضه ای در موعد خودش تشخیص داده شود مثلا انحرافات ستون فقرات، انحرافات زانو و یا دررفتگی لگن نوزاد (CDH) که در بدو تولد، قابل تشخیص است و با تست های تخصصی، تشخیص قطعی CDH انجام شود، متخصصان می توانند با استفاده از ارتزی به نام  Pavlic Harmess  که به سادگی ساخته می شود، عارضه را درمان کنند، بطوری که اگر این عارضه در همان بدو تولد تا قبل از شش ماهگی نوزاد، تشخیص داده شود، درمان ارتزی آن شروع شده و درمان منظم و بهنگام سبب خواهد شد که عارضه ای در بزرگسالی کودک باقی نماند. و اگر تا دو سالگی هم تشخیص صورت بگیرد، می توان از بریس های مختلفی استفاده کرد تا قبل از سن 4 یا 5 سالگی کودک، تا حدودی عارضه را کاهش داد.

   وی در پاسخ به این سئوال که تا چه اندازه ارتزها و پروتزها در درمان قطعی عارضه و یا انحرافات می توانند موثر باشند؟ پاسخ داد: درمان قطعی بستگی به نوع و علت عارضه دارد. تجویز ارتز برای برخی از مشکلات مانند صافی کف پا یا قوس زیاد، که علت مادرزادی دارند (Flat Foot  ، Cavos ) ، از عوارض بعدی جلوگیری می کند و یا مثلا، انحرافات اندام تحتانی، ممکن است که باعث اختلالات در ناحیه زانو، در لگن یا کمر شوند که برای جلوگیری از بروز این اختلالات و یا درمان انحرافات، باید درمان ارتزی آنها از سنین پائین آغاز شود.

*****

**  نقش ارتزها در جلوگیری از مشکلات بیشتر در سالمندی و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان

    وی در خصوص کاربرد ارتزها برای ارتقای کیفیت زندگی سالمندان نیز گفت: فعالیت های تحقیقاتی خوبی در همکاری گروه آموزشی ارتز و پروتز دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با دپارتمان سالمندی این دانشگاه انجام شده است، که از جمله آنها، موضوع " حفظ تعادل سالمندان " است، چرا که گاها این افراد به دلایل مختلف، دچار اختلال در تعادل می شوند، و استفاده از انواع ارتزها، کفش های طبی و بریس های اندام تحتانی ، می توانند به حفظ تعادل سالمندان و یا حتی، جلوگیری از زمین خوردن این افراد که در بعضی مواقع منجر به مرگ می شود، کمک کند.

    وی افزود: فعالیت دیگر این گروه ها، بر بحث " کاهش عوارض انحراف ستون فقرات در سالمندان " تمرکز دارد که همان خمیدگی طبیعی در ستون فقرات است که گاها از حالت طبیعی خارج شده و دچار انحرافات شدید می شوند که برای این افراد از بریس های خیلی سبک و بعنوان آگاه کننده استفاده می شود تا انحرافات و جمع شدن ستون فقرات، ناحیه قفسه سینه را تحت فشار قرار ندهد و باعث اختلالات تنفسی و یا قلبی شدید نشود.

    وی ادامه داد: برای این افراد، از بریس هایی استفاده می شود که دانشجویان ما در سطح تحصیلات تکمیلی نیز روی آنها کار کردند و تحقیقات خوبی انجام دادند و مقالات خوبی نیز منتشر شده است تا کم کم در کلینیک ها نیز بکار گرفته شوند.

    دبیر هیات بورد تخصصی ارتز و پروتز کشور در پایان این گفت وگو تصریح کرد: متاسفانه هنوز جامعه نسبت به استفاده از این وسایل، اطلاعات کافی ندارد و به نقش آنها در سلامتی و کیفیت زندگی افراد سالمند پی نبرده است، ضمن آنکه موسسات بیمه گر نیز پوشش بیمه ای برای اینگونه بریس ها ندارند، و خانواده ها مجبور به صرف هزینه سنگین برای وسایلی هستند که به تاثیر آنها کاملا آگاه نیستند و لذا از تهیه آنها صرف نظر می کنند، درصورتی که بیمه ها اگر هزینه این وسایل را پوشش بدهند، در نهایت، به نفع اقتصاد خانواده ها و دولت هاست، چرا که هزینه عوارض شدیدی که در اثر عدم استفاده از این وسایل، بوجود می آید، بمراتب بیشتر خواهد بود و بار بیشتری را نیز بر اقتصاد خانواده و یا دولت تحمیل می کند.

     گفتنی است؛ دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی با 23 گروه آموزشی و 8 مرکز تحقیقات تحت نظارت وزارت بهداشت، علاوه بر تعلیم و تربیت نیروی متخصص در رشته های سه حوزه سلامت (توانبخشی، سلامت اجتماعی و سلامت روانی)، از طریق مراکز درمانی تابعه، نسبت به ارائه خدمات مربوط به این سه حیطه فعالیت دانشگاه اقدام می کند.

 این دانشگاه منحصربفرد، در بعضی از رشته ها بعنوان تنها برگزارکننده، و در برخی نیز بعنوان اولین برگزارکننده دوره های تحصیلات تکمیلی در داخل و خارج از کشور شناخته شده است.

انتهای پیام/

تهیه و تنظیم گزارش: نعیمی پور